ITLARDA QINNING CHIQIB QOLISHI SABABLARI VA OPERATSIYA O‘TKAZISH TEXNIKASI
Narziyev Baxtiyor Daliyevich,v.f.n, professor, ilmiy rahbar,
Zayniddinov Bahriddin Husniddin o‘g‘li, magistrant,
Bekmuratov Kurbanbay Raxat uli, magistrant,
Jabborov Abbosjon G‘aff orjonovich, assistent,
SamDVMCHBU
Аннотация
В данной статье представлены результаты научных ис-
следований, проведенных по лечению выпадение влагалища, являющегося одним из заболеваний репродуктивных органов собак, помимо консервативных методов, приведен оперативный
метод, лечения и техника операции.
Abstract
This article presents the results of scientifi c research conducted
on the treatment of vaginal prolapse, which is one of the diseases of the reproductive organs of dogs, in addition to conservative methods, surgical treatment and surgical techniques.
Kalit so‘zlar. vagina, Molos guruhi itlari, bulldog, furatsillin, Shmiden-Lamber choki, infi ltratsion anesteziya.
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz sarhadlarida tinchlik va osoyishtalikni saqlash, terrorizm, qurol va portlovchi moddalar hamda narkotiklarning respublikamiz hududiga kirishining oldini olish, jinoyatchilik va aholi tinchligini saqlashda kuch salohiyatiga ega strukturalarda kinologiya va xizmat itlarining vazifalari beqiyosdir. Bugungi kunda mamlakatimizning qurolli kuchlari chegara qo‘shinlarida, bojxona xizmatida, davlat xavfsizligi xizmatlarida, respublika va viloyat IIB hamda favqulotda xizmatlar vazirliklarida kinologiya xizmatlari va kinologiya pitomniklari tashkil etilgan bo‘lib, ularda xizmat itlarini ko‘paytirish, o‘rgatish va xizmat xususiyatlarini oshirish bo‘yicha tadbirlar muntazam o‘tkazib kelinmoqda. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, kuch salohiyatiga ega bo‘lgan strukturalarning
xizmat itlari va aholi qaramog‘ida saqlanadigan itlarning salomatligini saqlash, kasalliklarini davolash va oldini olish hamda insonlarni zooantroponoz kasalliklardan himoya qilish veterinariya mutaxassislarining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi [1,7]. Veterinariya meditsinasi amaliyotida urg‘ochi itlar qin devorining giperplaziyasi kabi asorat bilan bog‘liq bo‘lgan itlarda qinning chiqib qolishi yoki eversiyasi holatlari ko‘p uchraydi. Ular Osiyo va Kavkaz ovcharkalari, fransuz buldoglari va Molos guruhining itla riga tashqi o‘xshashlik belgilariga ega bo‘lgan itlarda qayd etilgan. Ko‘pincha bu patologiya yosh itlarda birinchi yoki ikkinchi kuyikish davrida kuzatilgan [2,8].
Tadqiqot materiallari va usullar. Tadqiqotlar Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar
universiteti, Veterinariya jarrohligi va akusherlik kafedrasi qoshidagi veterinariya klinikasida, universitet vivariysida, Samarqand shahridagi aholi qaramog‘idagi itlarda o‘tkazildi. Tadqiqot obyekti sifatida klinikaga keltirilgan qinning chiqib qolishi bilan kasallangan itlar va ularning
qon namunalari olindi. Tadqiqotning maqsadi itlarda qin chiqishining aniq va erta tashxis usullarini qo‘llash va etiopatogenezini o‘rganish, kasallikning davolash usullarini takomillashtirishdan iborat.
Olingan natijalar tahlili. Qinning chiqib qolishi bo‘yicha olib borilgan tajribalar va itlarda qin chiqib qolishining tarqalishi bo‘yicha o‘tkazilgan dispanserlash natijasida mamlakatimizda itlar orasida bu kasallikning uchrashi yosh itlarda, asosan birinchi va ikkinchi kuyikish vaqtida kuzatilib, eng ko‘p kasallanish 1 yoshli itlarda qayd etildi. Qini chiqib qolgan itlarning 70-75% i hayoti davomida umuman tug‘magan yoki bir marta tuqqan itlar ekanligi klinik tekshirishlar va anamnez ma’lumotlarida o‘z isbotini topdi [1,9].
Urg‘ochi itlarda uchraydigan qin giperplaziyasi va uning chiqishi kasalligi asosan itlarning kuyikish davrida yuzaga keladi. Itlarda fiziologik holatda kuyikish davri 12-20 kunni tashkil etib, bu jarayon ikki bosqichdan: proesterus va metesterus davrlaridan iborat. Ushbu jarayonda organizmda ishlab chiqariladigan jinsiy gormonlar miqdori hamda uni stimullovchi boshqa gormonlarning faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, proesterus, ya’ni jinsiy kuyikishning boshlanish davrida, itlar qini shilliq pardalaridan qizil rangli qonsimon suyuqlik oqishi bilan xarakterlanadi. Kasallikning asosiy etiologik omili sifatida urg‘ochilik jinsiy gormonlari konsentrasiyasi ning yuqori bo‘lishi natijasida kuyikishning proesterus davrida qin dahlizi devori muskullarining gipertonusi, giperemiyasi va shilliq suyuqliklar bilan bo‘kishi, qizarishi, shishi yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birgalikda kasallik itlarning saqlash, oziqlantirish sharoiti va matsion darajasiga ham bog‘liq holatda rivojlanadi [1,11].
Veterinariya jarrohligi va akusherlik kafedrasi qoshidagi klinikaga Samarqand shahar aholisi qaramog‘idagi itlarda qinning chiqib qolishi kuzatilgan itlarda konservativ usulda davolash choralari foyda bermaganda operatsiya qilib davolandi.
Anatomo-topografik ma’lumotlar. Qin (vagina) muskul nayi ko‘rinishidagi toq organ bo‘lib, itlarda ancha uzun, ya’ni qin dahliziga nisbatan ikki barobar uzun bo‘lib, qinning shilliq pardasi bo‘ylama muskullarga yig‘ilgan. Qin devori shilliq parda, muskul qavat va zardob parda yoki biriktiruvchi to‘qimali adventitsiyadan tuzilgan. Shilliq pardasi ko‘p qavatli yassi epiteliy to‘qimadan tashkil topgan va chuqur
bo‘ylama burmalarga yig‘ilgan bo‘ladi. Muskul qavati silliq muskul tolalarining ichki aylana va tashqi bo‘ylama tutamlaridan iborat. Faqatgina qinning oldingi qismi zardob parda bilan, qolgan hamma qismi biriktiruvchi to‘qimali adventitsiya bilan qoplangan [ 3].
Ko‘rsatma. Itlarda qinning chiqib qolishi (inversio vaginae s prolapses vaginaea) ikki xil: qin devorining qisman chiqib qolishi hamda qinning to‘liq chiqishi ko‘rinishida bo‘ladi. Qinning qisman chiqishida konservativ usullar samara berishi mumkin ammo, to‘liq chiqib qolishda operatsiya qilish zarur bo‘ladi [4,6].
Fiksatsiya. It tishlashining oldini olish uchun ularning tumshug‘iga kiygiziladigan maxsus burundiq (namordnik) kiygizilib, uni og‘zini dokali bint bilan bog‘lanadi. Birinchi bo‘lib bintni oddiy tuguni jag‘ oralig‘ida, keyin uning uchlarini bir marta aylantirib, ensa tomonga qarab to‘g‘rilaydi va ularning uchlarini bir-biriga ilmoqchali qilib bog‘lanadi. Undan so‘ng itni operatsiya stoliga yon tomoni bilan yotqiziladi [5].
Tayyorgarlik. Qin devorining tashqariga chiqib qolgan qismi furatsillinning 1:5000 nisbatdagi eritmasi bilan yuviladi va yodning spirtdagi eritmasi bilan dezinfeksiya qilinadi (1-rasm).
O‘g‘riqsizlantirish. Itlarda dastlab premedikatsiya qo‘llaniladi. Premedikatsiya – narkozdan 15-20 minut oldin itning katta kichikligiga qarab 0,1% li atropin eritmasi 0,5-5 ml miqdorda teriostiga yoki muskul orasiga yuboriladi. Shundan keyin 2,5% li aminazin eritmasidan har 10 kg tirik vaznga 1 ml miqdorida va unga 1 ml “Xyla” preparatidan qo‘shib yuboriladi. Bundan tashqari 0,5 % li novakain eritmasi bilan infi ltratsion og‘riqsizlantirish olib boriladi [5,10].
Operatsiya texnikasi. Qinning tashqariga chiqqan qismida yaxshilab dezinfeksiya o‘tkazilgach, siydik yo‘liga toza steril kateter yuboriladi. Bu bilan siydik pufagini bo‘shatiladi va operatsiya vaqtida ortiqcha noqulayliklarni bartaraf etiladi, so‘ng qin juda shishgan bo‘lsa qinning chiqib qolgan qismini 10-15 daqiqa massaj qilish yo‘li bilan uning yumshashiga erishiladi. Shundan so‘ng 0.5 % li novakain eritmasi bilan infi ltratsion anesteziya o‘tkaziladi va xirurgik qaychi yordamida qin devori ohistalik bilan aylanasimon qisqartirilib boriladi (3-rasm). E’tiborli jihati shundan iboratki, qin devorining ortiqcha chiqib qolgan qismi kesilishi bilan darhol jarohatga Shmiden choki qo‘yib borilishi maqsadga muvofi qdir (4-rasm). Aks holda, hayvon juda ko‘p miqdorda qon yo‘qotishi va operatsiya muvaff aqiyatsiz yakunlanishi mumkin. Shmiden chokidan qo‘yilgach, Lamber choki ham qo‘yiladi va choklarning mustahkam ekanligiga ishonch hosil qilish lozim. Qin devorining ortiqcha qismi olib tashlangach, barmoq yordamida o‘z joyiga kirgiziladi va uning to‘g‘ri joylashganligi barmoqlar yordamida tekshiriladi.
Klinikaga keltirilgan 6 bosh qini to‘liq chiqib qolgan itni ikkita guruhga (3 boshdan) ajratib olib operatsiya usulida davolanganidan so‘ng birinchi guruh itlarga operatsiyadan keyingi davolash kursi sifatida vikasol preparatidan 1 ml, 10% li gentamitsin preparatidan 1 ml dan 5 kun mobaynida va qin devoriga surtish uchun sintomitsin malhamidan kuniga 2 mahal 7 kun mobaynida tavsiya qilindi va ushbu itlarning
qinidagi jarohat 10 kunda to‘liq bitganligi aniqlandi.
Ikkinchi guruh itlarga ham xuddi birinchi guruhdagi itlari dagidek davolash sxemasi qo‘llanildi, faqat sintomitsin malhamining o‘rniga levomikol malhami qo‘llanildi. Buning natijasida itlar jarohatining tuzalish vaqti 15 kunni tashkil qildi. Ikkala holatda ham itlar ma’lum vaqtdan so‘ng kuyikishga kelganligi va tug‘ish qobiliyatini saqlab qolganligi kuzatildi.
Xulosalar.
- Qinning chiqib qolishi itlarda birinchi kuyikish davrida kuzatiladi.
- Urg‘ochi itlarda qinning chiqib qolishi ularning reproduktiv salomatliga katta salbiy ta’sir ko‘rsatib, ulardan zot olishda qiyinchilik tug‘diradi.
- Itlar qinining chiqib qolishining oldini olish maqsadida ularni to‘g‘ri oziqlantirish, vaqtida sayr qildirish va semirib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish tavsiya etiladi.
- Itlarda qinning to‘liq chiqib qolishida qin devorining plastikasi operatsiyasini o‘tkazish yaxshi natija beradi.
- Operatsiya o‘tkazilgan itlar qinidagi jarohatni davolashda sintomitsin malhamidan foydalanish jarohatning bitish muddatini qisqartiradi.
- Narziyev.B.D. “Itlarda operatsiya jarayonida umumiy og‘riqsizlantirishni qo‘llash.” barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali, (2022) 2(1), 306-309.
- Cкубко О.Р., Xонин Г.А., Шушакова О.Н. Омский государственный аграрный университет имени П.А. Столыпина, Омск «Морфофункциональное обоснование парацервикальной блокады для лечения выпадения влагалища при гиперплазии его слизистой у собак».
- Dilmurodov N.B., Eshmatov G‘.X. “Hayvonlar anatomiyasi” O‘quv qo‘llanma, Toshkent 2018
- Eshburiyev B.M. “Veterinariya akusherligi” darslik, Toshkent 2018
- Рустамов Х.К., Оқбутаев Я.О., Нарзиев Б.Д. «Оператив хирургия», Самарқанд 1997
- Yulchiyev, J. B., & Narziyev, B. D. (2022). Infl uence of Sex Hormones in Dogs on the Development of Breast Tumors. International journal of biological engineering and agriculture, 1(5), 7-9.
- Ходжаев, А. Б., Нарзиев, Б. Д., & Юлчиев, Ж. Б. (2021). Влияние половых гормонов собак на развитие опухолей в Самаркандской области.
- Скубко Р. Омский государственный аграрный университет имени П.А. Столыпина, Омск «Способ внутриоперационной блокады тазового сплетения у домашних собаки и кошки».
- Юлчиев, Дж. Б., Мирсаидова Р. Р. (2021). Метод химической терапии опухолей молочной железы у собак в Самарканде. Американский журнал ветеринарных наук и открытий дикой природы , 3 (03), 15-18.
- Нарзиев, Б. Д., Бобоноров, О., & Расулова, Н. (2009). Самарқанд шаҳрида итлар орасида ўсмаларнинг тарқалиши ва уларнинг олдини олиш.“. Фермер ҳўжаликларини ривожлантириш истиқболлари” СамҚҲИ, 153-154
- Юлчиев, Ж. Б., & Мирсаидова, Р. Р. (2021). The changes of blood parameters in chemical terapy of breast tumors of dogs. Вестник Ветеринарии и Животноводства, 1(2).
БИОХАВФСИЗЛИК ҚОИДАЛАРИГА РИОЯ ЭТАЙЛИК!
Х. С. Салимов, в.ф.д., профессор,
М.К. Бутаев, к.в.н., З.Э.Рузиев, к.в.н.,
Ветеринария илмий-тадқиқот институти1,
СамВМЧБУ
Кейинги вақтларда озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг биохавфсизлиги масаласи Жаҳон савдо ташкилотининг санитар ва фитосанитар чоралари келишувида (2010 й.), Картаген биохавфсизлик баённомасида (1999 й.), БМТнинг биологик хилма-хиллик Конвенциясида (1992 й.), ФАО/БЖССТнинг Алиментариус Кодексида (2005 й.) қайд этилгани дунё миқёсида турли хавф-хатарларни камайтиришга, инсонлар, ҳайвонлар ва ўсимликларни зарарли микроорганизмлардан ҳимоялашда муҳим рол ўйнаши шубҳасиздир.
Хўш, биологик хавфсизлик ўзи нима, қайси қонун қоидаларга асосланган ва нима учун бу муаммо кўпчиликни ташвишга солмоқда?
Биологик хавфсизлик бу – инсоннинг хавфсиз яшаш ва ишлашига оид турли меъёрий ва санитария эпидемиологик талабларга риоя қилишга қаратилган комплекс техник имкониятларни таъминлаш, максимал даражада инсонларни, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсини турли хил биологик зарарланишлардан асраш, биологик хилма- хиллигини сақлаш, авайлаш, атроф-муҳитни ҳимоялашга қаратилган мажмуалар тўплами хисобланади. Кенг доирада деярли барча фаолият турларини қамраб олган биологик хавфсизлик умумэътироф этилган давлат аҳамиятига молик муаммога айлангани эътиборга лойиқдир.
Биологик хавфсизлик асосан 4 тоифага бўли нади:
-биологик хавф – бу биологик патогенларни (прион, вирус ва микроорганизмлардан тортиб, кўп ҳужайрали паразитларгача) тиббий ижтимоий, технологик, қишлоқ хўжалиги ва коммунал соҳалар объектларига салбий таъсир кўрсатадиган хавф-хатар ҳисобланади.
-биологик хавфсизлик – инсонларни, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёсини патогенлар таъсиридан химоялаш, биологик хавф келтириши мумкин бўлган зарарларнинг олдини олишга қаратилган турли чоралар мажмуи.
-биологик ҳимоя – бу биологик агент ва токсинларнинг лаборатория ичида йўқолишидан, ўғирланишидан қўриқ лашни таъминлаш, нотўғри ишлатишга йўл қўймаслик, уларнинг хисоб-китобини тўғри олиб боришни доимий назорат қилишдан иборат.
-хавфли биологик агентлар – инсон, ҳайвонлар, ўсимликларда касаллик чақирадиган ва ташқи муҳит сифатини пасайтирадиган, материалларни хароб қиладиган патоген микроорганизмлар, токсинлар ва паразитлар.
-Биологик агентлар (патоген микроорганизмлар ва вируслар) билан ишлаётган объектлар қуйидагилардан иборат: микробиологик ва вирусологик лабораториялар, микроорганизмлар ва вируслар коллекцияси, тиббиёт ва ветеринария йўналишидаги илмий-тадқиқот муассасалари билан шуғулланувчи корхоналар ва биологик саноат ташкилотлари.
-Биологик хавфнинг асосий манбалари қуйи дагилардан ташкил топади:
–касалланган ҳайвонлар, ўсимликлар ва инсонлар (эпизоотиялар, панзоотиялар, энзоотиялар; эпидемиялар, пандемиялар ва эндемиялар, шунингдек, ўсимликларнинг карантин касалликлари даврида);
–ўта хавфли биологик агентлар (патоген) билан ишлатаётган лабораторияларда эҳтиёткорлик чораларига тўлиқ амал қилмаслик оқибатида уларнинг тарқалиши;
–биологик агентлар билан ишлатаётган лабораторияларда авария ва диверсиялар содир бўлганда;
–табиий эпизоотик ва эндемик ўчоқлар;
–трансчегаравий йўллар билан касалликларнинг тарқалиши;
–патогенларнинг террористлар қўлига тушиб қолиши оқибатида;
–патоген ва токсинларни биологик қурол сифатида қўллаш ва биотерроризм натижасида.
Юқорида таъкидланган ушбу йўналишдаги барча хавф-хатарларга қарши маълум чора-тадбирлар ишлаб чиқиш ва уларнинг бажарилишини қатъий назорат этиш давр талабидир. Ҳозирги кунда рес публикамизда инфекцион касалликлар бўйича барқарорликни сақлашда, четдан кириб келишининг олдини олишда, табиий ўчоқлар доимий назоратда бўлишида, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда кўп сонли тиббиёт ва ветеринария мутахасислари жонбозлик кўрсатган ҳолда меҳнат қилмоқдалар.
Хўш, уларнинг меҳнати қай даражада ҳимояланган, қай даражада хавфсиз иш шароитлари яратилган. Инфекция билан зарарланган ҳайвонларни сақлаш шароитлари хавфсизлиги, асбоб-ускуналар, дезинфекторлар, махсус кийим таъминоти қай даражада, хавфсизлиқ қоидаларига риоя қилинмоқдами. Шулар муҳим омиллар ҳисобланиб, уларни бартараф этишда ҳозирда нималар қилиш керак, деган саволлар туғилади.
Умуман олганда, биологик хавфсизликни таъминлаш борасида қайси қоидаларга амал қилиниши лозим.
Биологик хавфсизликнинг 1- даражаси, Халқ аро тасниф бўйича BSL 1 (Biosafety Level) деб номланади. Бу тоифага барчага маълум бўлган микроорганизмлар турлари, ҳозирги давргача бирон марта инсонни касаллантирмаган микроорганизмлар киради. Ушбу тоифадаги микроорганизмлар билан ишлашда алоҳида талаблар киритилмаган. Ишлаш учун белгиланган хоналар алоҳида жойлашиши, махсус ҳимоя жиҳозлар талаб этилмайди. Ушбу микроорганизмлар билан ишлашга техник хавфсизлиги қоидаларга риоя этмаган ҳолда рухсат этилади, биологик хавфсиз бокслар ҳам талаб этилмайди.
Биологик хавфсизликнинг 2 даражаси, тасниф бўйича BSL 2 деб номланади. Бу гуруҳдаги микроорганизмлар инсонларни зарарлайди ва касаллик ўрта оғир шаклда кечади. Ушбу гуруҳдаги микроорганизмлар билан ишлаш жараёнида BSL 1 гуруҳдан фарқли ўлароқ, қўшимча қуйидаги қоидаларга амал қилиш талаб этилади:
–ишчи патоген микроорганизмлар билан ишлашда махсус ўқув курслардан ўтиши;
–иш давомида лабораторияга қиришни чеклаши;
–иш жараёнида, аэрозол ёки ҳаво томчи – пуркаш ҳосил бўлганда, махсус эҳтиётқорлик чораларини кўриши;
–ўткир зирҳли моддалар солинган асбоб-ускуналар билан ишлашда эҳтиёткорлик чораларини қўллаш тавсия этилади.
Ишлаш жараёнида I ва II синф биологик хавфсизлик боксларида ишлашга рухсат этилади.
Биологик хавфсизликнинг 3-даражаси ёки тасниф бўйича BSL 3 деб номланувчи гуруҳ. Ушбу гуруҳга маҳаллий ёки экзотик қўзғатувчилар ва улар орқали инсонларда оғир кечадиган инфекцион касалликлар чақириши мумкин бўлган микроорганизмлар ва вируслар киради. Бу касалликлар ҳаво томчи орқали юқиши ва ўлим билан якунланиши мумкин. Бунда ишчини ҳимоялаш жараёнида алоҳида эътибор биринчи ва иккинчи гуруҳ тўсиқлар шарт бўлишига қаратилиши керак бўлади. Бунда жисмоний тўсиқлар қўлланилади ва I ва II синф биологик боксларда ишлаш талаби катъиян белгиланади. Лаборатория хоналари бошқа бинолардан алоҳида бўлиши ва ичкарида ҳаво босими ташқаридаги ҳаво босимидан паст бўлиши шарт. Чиқаётган ҳаво рециркуляция қилинмаслиги керак. Кириш эшиклари икки қаватли ва автоматик тарзда ёпилаётган бўлиши шарт.
Биологик хавфсизликнинг 4- даражаси ёки тасниф бўйича BSL 4 деб номланувчи гуруҳ. Бу гуруҳга хавфли ва экзотик микроорганизмлар ва вируслар, инсонларнинг соғлигига, ҳаётига ўта юқори хавф солиши, аксарият ҳолларда ўлим билан якунланиши мумкин бўлган микроорганизмлар турлари киради. Касаллик ҳаво томчи йўли ёки номаълум йўллар билан юқиши мумкин. Бу касалликларга қарши даволовчи ва олдини олувчи препаратлар йўқлиги туфайли алоҳида эътибор қаратилади.
Лаборатория ходимларига алоҳида талаблар, қоидалар мавжуд. Шулардан мажбурий бўлган талаблар: ишчи ходим махсус ўқув курс жараёнидан етарли кўникмага эга бўлишлари, ўта хавфли микроорганизм ва вируслар билан ишлаш қоидаларини мукаммал билиши, лаборатория алоҳида бинода жойлашиши, лабораторияга фақат рухсати бор кишиларга кириш-чиқиш мумкинлиги жиддий назоратда бўлиши, ишлаш фақат III синф биологик хавфсизлик боксларда бўлиши шарт. Микроорганизмлар ва вируслар билан ишлаш жараёни алоҳида ишлаб чиқилган қоидалар асосида амалга оширилади. Шулардан келиб чиқиб, турли патогенлар билан ишлаётган лабораториялар ва лаборатория ходимларининг меҳнати ўта хавфлилиги, долзарблиги ва маъсулиятли эканлиги, уларнинг фаолияти давомида мавжуд қонун-қоидаларга қанчалик риоя этилаётгани доимий назорат этилиши, етарли шароит яратишга қаратилган тадбирлар доимо диққат-эътиборда бўлиши биологик хавфсизликнинг асосий қоидалари қаторига киради.
Ҳозирги кунда республикамизда фаолият кўрсатаётган ветеринария лабораториялари BSL 1 ва BSL 2 гуруҳ тоифасига киради. BSL 3 ва BSL 4 тоифадаги лабораториялар ҳозирча мавжуд эмас. Лекин BSL 3 даражадаги лаборатория ташкил этилиши бу давр талаби. Қўшни Қозоғистон ҳудудида иккита BSL 3 даражадаги лабораториялар мавжуд. Бизнинг фикримизча, замонавий тўлиқ
жиҳозланган холда BSL 2 даражадаги лабораториялар ҳеч бўлмаганда ҳар бир вилоятда биттадан бўлиши лозим. Умуман олганда, лабораториялар фаолиятига жиддий эътибор бериш, хавфсизлик, хусусан биологик хавфсизлик таъминоти, химоя воситалари, реагентлар, диагностикумлар масаласи, патогенларни сақлаш, уларнинг ҳисоб-китоби, йўқотиш тартиби, лаборатория ҳайвонларини зарарлантириш қонун-қоидалари, ушбу гуруҳ патогенлар билан ишлаш шароитлари мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги каби муаммоларга жиддий эътибор берилиши нуқтаи назаридан бизда битта фикр бор. Биологик хавфсизликка давлат нуқтаи назаридан қаралиши ва биологик хавфсизлик тўғрисида қонун ишлаб чиқилиши ва қонун доирасида биологик хавфсизлик манбаи бўлган барча патогенлар билан ишлашни тартибга солади. Бу йўналишда турли мамлакатлар, шу жумладан Россия Федерацияси ва қўшни Қозоғистон республикаси 2022 йилдан бошлаб юқорида қайд этилган муаммолар юзасидан қонун доирасида фаолият юритмоқдалар. Республикамизда ҳам бу борада дастлабки қадамлар амалга оширилган. 2021 йил 12 февралда “Биологик хавфсизлик тўғрисида”
ги Қонун лойиҳаси “Норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари муҳокамаси” порталида эълон қилинган.
Бироқ биохавфсизлик тўғрисида барча шу соҳага алоқадор ташкилотларга тегишли бўлган Қонун ҳали тасдиқланмаган.
Биохавфсизлик тўғрисидаги қонун турли даражадаги давлат органлари, вазирликлар, тегишли ташкилот ва идоралар, шу жумладан инсонни барча биологик хавфлардан муҳофаза этувчи ташкилотларга, илмий-тадқиқот муассасаларига мажбурий бўлган талаблар ўз аксини қамраб олган ҳолда қабул қилиниши керак, деган фикрдамиз. Ушбу мазмундаги Қонун ҳаводек зарур ва энг долзарб масала бўлиб қолмоқда.
Шундай қилиб, яқин йилларгача биологик хавфсизликка тор доирада, яъни инсонларнинг санитария-эпидемиологик барқарорлиги нуқтаи назаридан қаралган бўлса, ҳозирги вақтда унга кенг маънода – одам ва ҳайвонларда хавфли инфекцион касаллик ларни қўзғатадиган янги патогенлар (вирус, прион ва б.) турларининг ортиб бораётганлиги ва кейинги йилларда хавфли биоагентлар билан
қуролланган террорчиларнинг пайдо бўлиши, табиатда фавқулодда вазият пайдо бўлиш мумкинлиги, унинг хавфлилик даражасини, маълум бир чегарадан чиқиб, хаттоки халқаро миқёсга айланиб кетиш хавфининг кенгайиши бу муаммонинг мазмунан кенгайишига олиб келди. Ушбу нуқтаи назардан қаралганда, ҳозирги глобал ривожланиш шароитида биохавфсизлик муаммоси республикамизда бўлажак тиббиёт ва ветеринария мутахассисларини замонавий билим ва кўникмалар билан қуроллантирадиган илмий-амалий фан соҳасига айланмоқда. Биологик хавфсизлик бўйича етук билимга эга бўлган тиббиёт, ветеринария, биолог ва аграном-энтомолог каби мутахассислар етишиб чиқиб, мумкин бўлган хавф-хатарларни олдиндан башорат этишади ва носоғлом ҳудудда биологик агентнинг тарқалишига йўл қўймаслик чораларини кўради.
ҚОРАМОЛЛАР ЭХИНОКОККОЗИДА ГЎШТНИНГ ФИЗИК-КИМЁВИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ
Х.Б.Юнусов, б.ф.д., профессор,
Alessandra Guidi, в.ф.д., профессор, Италия Пиза университети,
Ф.Б.Ибрагимов, в.ф.н., доцент,
О.Э.Ачилов, в.ф.ф.д., PhD, доцент,
Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва
биотехнологиялар университети
Аннотация
Ассортимент готовых мясных продуктов на продоволь-
ственном рынке Узбекистана достаточно велик, но качество
этих продуктов неодинаковое. Сегодня контроль качества
мяса и мясных продуктов очень важен на бойнях с точки зре-
ния безопасности. В статье приведены сведения о физико-хи-
мических показателях мяса при эхинококкозе крупного рогато-
го скота.
Summary
The range of fi nished meat products on the food market of
Uzbekistan is quite large, but the quality of these products is not the
same. Quality control of meat and meat products is very important
in slaughterhouses today from a safety point of view. The article
provides information on the physicochemical parameters of meat in
case of echinococcosis in cattle.Калит сўзлар: Echinococcosis, оқсил, мускул, ёғ, учувчан ёғ кислоталар.
Мавзунинг долзарблиги. Бугун дунё аҳолиси озиқ-овқат хавфсизлигини хал қилишда чорвачиликнинг етакчи тармоғи ҳисобланган қорамолчилик асосий ўрин эгалламоқда. Ушбу соҳани янада ривожлантириш, қорамоллар бош сонини кўпайтириш, юқори маҳсулдорликка эришишда асосий тўсиқ бўладиган омиллардан бири улар орасида учрайдиган цестодоз касалликларидир. “Хусусан, цестодоз касалликлари орасида энг устувори ҳисобланган эхинококкоз билан қорамолларнинг кучли зарарланиши оқибатида улардан олинаётган сут маҳсулотлари 15-20 фоизга кескин камаяди, касал ҳайвон кучли ориқлайди, гўшт маҳсулотларининг 18-25 фоиз камайишига олиб келади” (1.1P.R.Torgerson. The emergence of echinococcosis in central Asia // Parasitology. – 2013 Nov. – 140 (13). -P. 1667-1673.) Шунга кўра, инсон саломатлигига хавф туғдирадиган ва қорамоллар маҳсулдорлигини кес кин пасайтирадиган эхинококкознинг йил фасллари бўйича учраш даражаси, иқтисодий зарари, улардан олинадиган гўштнинг сифати ва хавфсизлигини аниқлаш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади [10].
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Эхи нококкоз касаллигида гўштнинг физик-кимёвий кўрсаткичлари сезиларли даражада пасаяди. Эхи нококкоз билан зарарланган ҳайвонлар гўш тидаги амин-аммиак азотнинг миқдори 1,5±0,3 мг, соғлом ҳайвонларда эса
1,20±0,03 мг ни ташкил этади, бу меъёрларга нисбатан 25% га юқори. Периоксидаза ферменти мавжудлиги сабабли бензидинли намуна мусбат, мис сульфат реакцияси салбий бўлиши аниқланган [4,6,9].
Қорамолларнинг эхинококкоз билан зарарланганлиги 15,6 фоизни ташкил қилиши, эхинококкоз билан касалланган ҳайвонларни сўйишдан кейин гўшт чиқиши 4,6 фоизга камайиши ва гўштнинг сифат кўрсаткичлари ҳам ёмонлашгани, жумладан оқсил миқдори 2,3% га, намлик 7,2% га камайиши аниқланган [1,2]. Эхинококкоз билан зарарланган қўй гўштининг кимёвий таркибини текширганда оқсил миқдори 1,8% га, гўштдаги намлик эса 5,2% га, гўштнинг биологик қиймати 11,7% га кама йиши, кул миқдори эса 0,07% кўпайиб кетишини аниқланган [3,5].
Тадқиқотнинг мақсади. Эхинококк билан зарарланган қорамоллар гўштининг сифатини физик-кимёвий, биокимёвий кўрсаткичлари асосида истеъмолга яроқлилигини аниқлаш.
Тадқиқот материаллари ва усуллари. Илмий ишлар Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университетининг “Ветеринария санитария экспертизаси” кафедраси лабораторияси ва Самарқанд шаҳридаги “Самарқанд сифат гўшт савдо” МЧЖ сўйиш корхонасида сўйилган 15 бош қорамолларда олиб борилди.
Соғлом ва эхинококкоз билан зарарланган қорамоллар гўшт ва гўшт маҳсулотларини физик-кимёвий кўрсаткичлар (5% мис кукуни билан реак ция, учувчан ёғ кислота миқдори, пероксидаза, амин-аммиакли азотнинг миқдори, Оксидланиш-кислотали коэффициенти (мг/%), несслер реактиви билан реакция, формалинли реакция,) ни аниқлаш ветеринария-санитария экспертизаси [7] қоидаларига мувофиқ амалга оширилди.
Намуналарни олиш ва сифатини аниқлаш органолептик, физик-кимёвий усулларда текширишлар, халқаро гўшт ва гўшт маҳсулотлари стандарти «ГОСТ 34567-2019» бўйича текширилди [8].
Асосий маълумотларни киритиш ва қайта ишлаш Microsoft Excel (2010) ёрдамида амалга оширилди. Ҳар бир намунадаги физик-кимёвий қийматлар ўртасидаги фарқларни таҳлил қилиш (ANOVA) ва t-test орқали аниқланди.
Тадқиқот натижалари. Гўштда физик-кимёвий кўрсаткичларнинг ўзгаришлари уларнинг консистенцияси, ранги ҳамда массасининг ўзгаришини келтириб чиқаради. Шунинг учун эхинококк билан табиий зарарланган қорамоллар ва назоратдаги соғлом қорамоллар
гўштининг физик-кимёвий кўрсаткичларини таққослаш муҳим аҳамиятга эга. Гўшт консистенциясининг ўзгариши гўштнинг қотиши ва етилиш жараёнининг бошланишида рўй берадиган ўзгаришлар билан боғлиқ бўлади. Гўшт юзасининг камроқ даражада қорайиши эса унинг қуриши ва шу жойда ранг берувчи моддалар концентрациясининг ортишида кузатилади. Шунингдек, тана гўштида ташқи томонининг қорайиши қон гемоглобини ва тўқималардаги миоглобиннинг метгемоглобин ҳамда метомиоглобинга айланиши натижасида ҳосил бўлади. Гўшт рангининг қорайиши биринчи навбатда яхши қонсизланмаган, қон йиғилган жойларда ва озғин ҳайвонларнинг гўштларида рўй беради.
Қорамоллар эхинококкозида гўштнинг физика-кимёвий кўрсаткичлари ўзгариши (M±m; n=15)
Тадқиқотларимизда тажриба ва назорат гуруҳидаги ҳайвонлар гўштидан тайёрланган сувли экстракт фильтрдан ўтказилганда, зарарланишнинг кучли даражасида фильтрат секинроқ ўтиши, кучсиз ҳамда назорат гуруҳидаги экстракт фильтратидан анча тиниқ ва тез оқиб ўтиши кузатилди.
Тажрибаларимизда назорат ва зарарланишнинг кучсиз даражасидаги ҳайвонлар гўштидан тайёрланган экстрактни 5% ли мис кукуни эритмаси билан қўйилган реакцияда фильтрат тиниқ, ҳеч қандай чўкмаларсиз қолди, эхинококк билан кучли зарарланган қорамол гўштидан тайёрланган экстрактда эса қисман лойқаланиш ҳолати кузатилди (1-жадвал).
Тадқиқотларимизда эхинококк билан кучли зарар- ланган қорамол гўштидан тайёрланган экстракт пероксидаза реакцияси орқали текширилганида, қорамтир-малла ранг ҳосил бўлди, реакция манфий, назорат ва кучсиз даражада зарарланган ҳайвонлар гўштидан тайёрланган экстрактда эса кўк-яшил ранг ҳосил бўлиб, бир неча минут ўтгандан сўнг қорамтир-малла рангга ўзгарди, яъни реакция мусбат бўлиши қайд этилди.
Қорамоллар эхинококкозида гўштнинг физик-кимёвий кўрсаткичлари ўзгариши
Лаборатор текшириш жараёнларида эхинококк билан кучли зарарланган қорамол тана гўштида учувчи ёғ кислоталар миқдори 4,5 ± 0,05 мг (р < 0,05), зарарланишнинг кучсиз даражасида 3,82 ± 0,04 мг (р < 0,04) ва назорат гуруҳидаги соғлом ҳайвонлар тана гўштида эса 3,6 ± 0,06 мг (р < 0,05) ни ташкил этди.
Тадқиқотлар давомида қорамоллар эхинококкоз қўзғатувчилари билан кучли зарарланиш даражасида гўштнинг амин-аммиакли азотнинг миқдори 1,29 ± 0,003 мг (р < 0,01) ни, зарарланишнинг кучсиз даражасида 1,25 ± 0,005 мг (р < 0,01) ва назорат гуруҳидаги соғлом ҳайвонлар тана гўштида эса бу кўрсаткич 1,22 ± 0,005 мг (р < 0,01) ни ташкил этди.
Қорамолларнинг эхинококк билан кучли зарарланиш даражасида гўштнинг оксидланиш-кислотали коэффиценти 0,38 ± 0,005 мг (р < 0,01), зарарланиш нинг кучсиз даражасида 0,42 ± 0,005 мг (р < 0,01) ва назорат гуруҳидаги соғлом ҳайвонлар тана гўштида эса 0,45 ± 0,005 мг (р < 0,01) ни ташкил этди (1-расм).
Эхинококк билан кучли табиий зарарланган қорамол гўшти текширилганида, формалин реакциясида ижобий натижа қайд этилди, бульонида қисман лойқалик кузатилди, зарарланишнинг кучсиз даражасида бульони тиниқроқ, реакция салбий ва назорат гуруҳидаги соғлом қорамол гўштида ҳам реакция салбий, бульони тиниқ ҳолатда бўлди.
Тадқиқотларимизда эхинококк билан кучли табиий зарарланган қорамол гўштидан тайёрланган экстрактни Несслер реактиви билан қўйилган реакциясида сариқ, сезиларли даражада лойқа ҳосил бўлди, зарарланишнинг кучсиз даражасида оч сарғиш, тиниқ, назорат гуруҳидаги соғлом қорамоллар гўштидан тайёрланган экстрактда эса оч сариқ ранг ва тиниқ бўлди.
Тадқиқотлар натижасида шу нарса аниқ бўлдики, эхинококк билан кучли табиий зарарланган қорамол гўштининг физик-кимёвий кўрсаткичлари назорат гуруҳидаги соғлом ҳайвонлар гўштига нисбатан сифати жиҳатидан бироз пастлиги аниқланди.
Хулосалар
- Олинган натижалар асосида эхинококкоз билан зарарланган қорамоллар гўшти физик-кимёвий, биокимёвий хусусиятларининг ўзгаришлари биологик ва озиқ-овқатлилик қийматининг пасайишига сабаб бўлади.
- Эхинококк билан қорамолларнинг кучли дара- жада табиий зарарланишида гўштининг физик-кимёвий кўрсаткичларида ўзгаришлар кузатилиб, соғлом ҳайвонлар гўштига нисбатан учувчи ёғ кислоталарининг умумий миқдори 25% га, амин-аммиакли азот миқдори эса 5,7% га юқори бўлиши мумкин.
- Cantro-Amaro K. Contribution a latude de Phydatidole on mosambigul // Off . int. Epiz. – 1960. – P. 488-551.
- Scala A., Garippa G., Varcasia A., Tranquillo V.M. & Genchi, C.Cystic echinococcosis in slaughtered sheep in Sardinia (Italy) // Veterinary Parasitology.- 2006.-135.-Р 33-38.
- Torgerson P.R., Budke C.M. Echinococcosis an international public health challenge//Research in Veterinary Science. -Vol.74(3).-
2003.-P. 191-202. - Torgerson P.R., Karaeva R.R., Corkeri N., Abdyjaparov T.A., Kuttubaev O. Human cystic echinococcosis in Kyrgystan: an epidemiological study // Acta Trop. – 2003. – №85. – Р. 51-61.
- Torgerson P., Shaikenov B., Kuttybaev O., Cystic echinococcosis in Central Asia: new epidemic in Kazakhstan and Kyrgystan. InP.Craig and Z.Pawlowski (ed.), Cestode zoononoses:echinococcosis and cysticercosis, and emergent and global problem.IOS Press. – Amsterdam: The Netherlands, 2002. – P. 99-105.
- Пулатова Г.С. Экономический ущерб от фасциолеза и эхинококкоза коз // – Чимкент, 1997, январь – 31. – С.108-109. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама сининг “Ихтисослаштирилган сўйиш корхоналари фаолиятини тартибга солиш ҳамда истеъмол бозорига гўшт ва гўшт маҳсулотларини етказиб бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2019 йил
8 майдаги 386 сонли Қарори. https://lex.uz/docs/4327600 - ГОСТ 34567-2019. Мясо и мясные продукты. http://docs. cntd.ru/document/1200167814
- Ачилов О.Э. Алессандра Гуиди. Эхинококкоз билан за- рарланган қорамол гўштини сифати ва хавфсизлиги. // Ветеринария медицинаси. Тошкент. – 2021. -№4. – б. 33-35.
- Ачилов О.Э., Ибрагимов Ф.Б., Абдурахманова Н. Эхинококкоз билан касалланган қўй гўштини ветеринария-санитария жиҳатдан баҳолаш. // Чорвачилик ва наслчилик иши. Тошкент. – 2021. – №1. –б. 21-23.
ЎЗБЕКИСТОННИНГ МАРКАЗИЙ ҲУДУДЛАРИДАГИ ИТЛАР ПОПУЛЯЦИЯСИДА DIROFILARI IMMITIS (LEIDY, 1856) НЕМАТОДАСИНИНГ ТАРҚАЛИШИ ВА ЗООНОТИК АҲАМИЯТИ
О.Б.Абдинабиев, Самарқанд давлат ветеринария медицинаси,
чорвачилик ва биотехнологиялар университети
А.А.Сафаров, Ўзбекистон Республикаси Ветеринария ва
чорвачиликни ривожлантириш қўмитаси
Аннотация
Исследование проводилось на 136 собаках Центрального
регионов Узбекистана (Самаркандская, Навоийская и Кашка-
дарьинская области), из которых 11 или 14,96%, были зараже-
ны нематодами вида Dirofi laria immitis. Степень зараженно-
сти собак Самаркандской области (6,0%) выше, чем в других
областях. Распространение возбудителей дирофиляриоза со-
бак объясняется обилием комаров и наличием гео-экологиче-
ских факторов, способствующих распространению дирофиля-
риозов.
Abstract Research work was carried out on 136 head dogs distributed in the regions of Central Uzbekistan (Samarkand, Kashkadarya,Navoi regions). During the research, it was found that 11 out of 136dogs, or 14.96%, were infected with Dirofilaria immitis nematodespecies. Among the studied regions, it was observed that the level ofinfestation of dogs with this parasite in Samarkand region is higherthan in other regions (6.0%). The spread of causative agents ofcanine dirofi lariasis is explained by the abundance of mosquitoesin these areas and the presence of geo-ecological factors thatcontribute to the spread of Dirofi laria
Ключевые слова: собаки, дирофилариоз, Dirofi laria immitis, распространение, Центральный Узбекистан.
Dirofilaria immitis паразит нематодаси томонидан қўзғатиладиган юрак-ўпка дирофилариози – қон сўрувчи чивинлар томонидан юқадиган касаллик бўлиб, зоонотик потенциалга эга (Avellis et al., 2011). D. immitis итлар ва бошқа ёввойи йиртқич сутэмизувчи ҳайвонларда, шунингдек, одамларда ҳам асосий хўжайин сифатида яшайди. Бир қатор давлатларда дирофилариоз қўзғатувчиларининг тарқатувчиси сифатида Anopheles maculipennis, Aedes caspius, Culex modestus ва C. pipiens қон сўрувчи чивин турлари хизмат қилиши аниқланган (Kanta Bhattacharjee and Prabhat Chandra Sarmah, 2014; Marcic et al., 2020; Norkobilov et al., 2020; Sonnberger et al., 2021; Safarov et al., 2021, 2022).
D. immitis йиртқич сут эмизувчи ҳайвонлар ва одамларнинг ўнг юрак бўлмасида, ўпка артерияларида локализация қилиши орқали жиддий патологик касалликлар келтириб чиқаради ва ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин (Venco, 2007). Касалликнинг клиникасида қисқа масофага югуришдан кейин ҳам нафас қисилиши, қуруқ ва бўғиқ йўтал, чарчоқ ва бурундан қон кетиши каби аломатлар кузатилади (Ayvazoglu et al., 2022).
Самарқанд вилояти итлар популяциясида аниқланган D. immitis нематодаси. А ва Б – итнинг ўнг юрак бўлмасидан ажратиб олинган урғочи D immitisнинг микроскопик кўриниши (С ва Д)
Мазкур паразит касаллик учун эндемик бўлмаган мамлакатлар ҳудудига эндемик аҳамиятга эга бўлган давлатлардан олиб келинган итлар орқали кириб келиши мумкин. Шу сабабдан ушбу мезонларга мос келадиган итлар сонининг кўпайиши паразитолог олимларнинг диққат эътиборида бўлиши лозим (Sonnberger et al., 2021).
Адабиёт манбаларига кўра, дирофилариоз касаллигининг қўзғатувчилари иккита тур, яъни D. immitis ва D. repens нематодалари ҳисобланади.
Ўзбекистоннинг Марказий ҳудудларида итлар популяциясида D. immitis паразит нематода турининг тарқалиши: 1-Самарқанд вилояти, Каттақўрғон тумани; 2-Қашқадарё вилояти, Чироқчи тумани; 3-Навоий вилояти, Нурота тумани
Ўзбекистонда 2020 йилга қадар итлар ва бошқа йиртқич сут эмизувчи ҳайвонларда дирофилариоз қўзғатувчиси сифатида D. immitis аниқланмаган. 2018-2020 йиллар давомида А.Сафаров томонидан олиб борилган тадқиқот ишларида Тошкент мегаполисида тарқалган итларда D. immitis нематода тури аниқланган ва молекуляр идентификацияси амалга оширилиб, халқаро GenBank электрон базасида сақлаш учун нуклеотидлар кетма-кетлиги MN650648 рақами орқали жойлаштирилган. Ўзбекистон Республикаси 2020 йилдан бошлаб D. immitis паразит нематодаси учун эндемик мамлакат ҳисобланади. Шу сабабдан мамлакатнинг турли иқлим шароитларида йил фаслларига боғлиқ ҳолда итлар ва бошқа йиртқич сутэмизувчи ҳайвонлар ҳамда қон сўрувчи чивинлар устида паразитологик тадқиқотлар олиб бориш муҳим аҳамият касб этади.
Материл ва uslubлар. Тадқиқотлар 2021-2023 йиллар давомида Марказий Ўзбекистон ҳудудларида (Самарқанд, Қашқадарё, Навоий вилоятлари) турли ёш ва жинсдаги жами 136 бош итларда олиб борилди. Тадқиқот олиб борилган итларнинг 18 боши автоҳалокатлар натижасида нобуд бўлган итлар. Тадқиқот ўтказилган итларнинг 63.9% катта ёшли (>12) ва 36.0% кичик ёшдаги (<1) итлар ҳисобланади. Тадқиқотлар 1 ёшдан юқори бўлган итларда олиб борилди, чунки D. immitis микрофилариялари асосий хўжайин организмига кирганидан кейин ўртача 6 ой ўтгач, етуклик босқичига ўтади ва кўпаяди (Kalvert вa Rawlings, 1985).
Нематодаларни ўлчаш, фотосуратларга олиш ва чизмалар тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Зоология институтининг умумий паразитология лабораториясидаги замонавий микрос коплардан фойдаланилди (Olympus CK2-TR invented microscope, Lomo research, binocular – ML – 2200, N- 300 m Ningo Yongkin Optics trinocular microscope).
Олинган натижалар. Текширилган 136 бош итлардан 11 (14.96%) боши D. immitis паразит нематодаси билан зарарланганлиги аниқланди (1-жадвал). Аниқланган паразит асосан катта ёшли (>12) итлар орасида кузатилди. Зарарланган итларнинг 4 (3.68%) боши эркак ва 7 (3.08%) боши урғочи эканлиги тадқиқот олиб борилган ҳудудда мазкур паразит билан урғочи итлар кўпроқ зарарланганлигидан далолат беради.
Тадқиқот олиб борилган итларнинг ёши, жинси ва D. immitis нематодаси билан зарарланиш кўрсаткичлари (n=136)
Марказий Ўзбекистон бўйлаб тадқиқот олиб борилган ҳудудлар ичида Самарқанд вилоятидаги итлар популяциясида D. immitis паразит нематода тури бошқа ҳудудларга қараганда кўпроқ аниқланди (2-жадвал). Аниқланган D. immitis нематодасининг морфологик ва микроскопик кўриниши 1-рамда келтирилган.
Ҳудудларда итлар популяциясида аниқланган D. immitis нематодасининг тарқалиш частотаси
Жадвалдан кўриниб турибдики, итларнинг D. immitis нематодаси билан зарарланиш даражаси Самарқанд вилоятида 7 (6.0%), Навоий вилоятида 1 (0.2%) ва Қашқадарё вилоятида 3 (0.6%)ни ташкил этади. Тадқиқот олиб борилган ва паразит нематода тури аниқланган ҳудудлар 2-расмдаги хариталарда белгиланган.
Хулоса. Марказий Ўзбекистон ҳудудида тарқалган итлар популяциясида дирофилариоз қўзғатувчилари мавжуд, аммо тарқалиш частотаси бир хил эмас. Итлар дирофилариози қўзғатувчиларининг тарқалиши мазкур ҳудудларда чивинларнинг кўплиги ва Dirofilaria тарқалишига ёрдам берувчи гео-экологик омиллар мавжудлиги билан изоҳланади. Шу боисдан ветеринария врачлари ва тиббиёт ходимлари мазкур ҳудудларда махсус профилактик чора-тадбирларни амалга оширишларини тақозо этади. Ушбу чора-тадбирлар ит- лар дирофилариозини назорат қилишга ва зоонотик инфекциялар тарқалишининг олдини олишга хизмат қилади.
- Avellis F.O., Kramer L.H., Mora P., Bartolino A., Benedetti P. & Rivasi F. 2011. A case of human conjunctival dirofi lariosis by Dirofi laria immitis in Italy. Vector-Borne and Zoonotic Diseases. 11(4): 451-452. DOI: 10.1089/vbz.2010.0067
- Ayvazoglu C, Akyuz E, Ogun M, Demir Ayvazoglu P, Kiziltepe S. 2022. Investigation of the Prevalence of Dirofi laria immitis in Dogs in Ardahan Region. International Journal of Veterinary and Animal Research, 5 (2): 50-53
- Kanta Bhattacharjee, Prabhat Chandra Sarmah. Epidemiological aspects of Dirofi laria immitis infection in dogs fromAssam of Northeast India. Asian Pac J Trop Dis 2014; 4 (Suppl 1): S255-S258.
- Marcic, D., Potkonjak, A., Zekic Stosic, M., Spasojevic- Kosic, L., Pusic, I., & Savic, S. (2020). Prevalence of Dirofi laria immitis in Dogs from Shelters in Vojvodina, Serbia. Acta Scientiae Veterinariae, 48.
- Norkobilov, B., Safarov, A.A., Akramova, F., Azimov, D., Shakarbayev, U., Berdibayev, A. 2020. The Cycle of Nematode Dirofi laria Immitis (Leidy, 1856) in the Ecological and Epizootological Chains of Canines in the Biocoenoses of Uzbekistan // American Journal of Zoology. Vol. (3), 1; 5-9.
- Safarov, A., Mihalca, A.D., Park, G.-M., Akramova, F., Ionic̆ a, A.M., Abdinabiev, O., Deak, G., Azimov, D., 2022. A Survey of
Helminths of Dogs in Rural and Urban Areas of Uzbekistan and the Zoonotic Risk to Human Population. Pathogens, 11, 1085. - Safarov, A.A., Akramova, F.D., Azimov, D.A. 2022. Nematodes of the genus Dirofi laria Railliet et Henry, 1911, parasites of carnivorous mammals in Uzbekistan: spread and ecology. Russian Journal of Parasitology.; 16(1): 101–111. (In Russian)
- Safarov, A.A., Akramova, F.D., Shakarbaev, U.A., Azimov, D.A., 2018. Parasitic fauna of domestic dog (Canis familiaris Dom.) of the modern metropolis of Tashkent. Russ. J. Parasitol. (12), 41–(In Russian)
- Sonnberger, K.; Fuehrer,H.-P.; Sonnberger, B.W.; Leschnik, M.The Incidence of Dirofi laria immitis in Shelter Dogs and Mosquitoes in Austria. Pathogens 2021, 10, 550.
ОТЛАР ОРАСИДА ЎСМАЛАРНИНГ ТАРҚАЛИШИ ВАДИАГНОСТИКАСИ (Адабиёт маълумотлари асосида)
Ж.Б.Юлчиев, PhD, докторант,
Қ.Н.Норбоев, в.ф.д., профессор,
Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва
биотехнологиялар университети
ОТЛАР ОРАСИДА ЎСМАЛАРНИНГ ТАРҚАЛИШИ ВА ДИАГНОСТИКАСИ
(Адабиёт маълумотлари асосида)
Аннотация
На сегодняшний день изучение болезней лошадей пред-
ставляет интерес для ветеринарных специалистов. Особенно
нового подхода в науке требует изучение онкологических забо-
леваний лошадей. В связи с этим в данной статье представ-
лены мнения ветеринарных онкологов мира, литературные
данные о наиболее распространенных опухолях у лошадей, их
видах, клинических признаках и методах диагностики.
Abstract Today, the study of horse diseases is of interest to veterinary specialists. Especially a new approach in science requires the study of oncological diseases of horses. In this regard, this article presents the opinions of veterinary oncologists of the world, literature data on the most common tumors in horses, their types, clinical signs and diagnostic methods.
Калит сўзлар: ветеринария онкологияси, ўсма тўқимаси, хавфли ва хавфсиз ўсмалар, неоплазма, от, карцинома, липома, шиш, саркома, мелонома, лимфома, эртачи диагностика.
Кириш. Бугунги кунда онкологик касалликлар нафақат инсонлар, балки ҳайвонлар организмида ҳам хавфли ва хавфсиз ўсмаларнинг учраш даражаси йил сайин ортиб бормоқда [1,7, 14]. Итлар, мушуклар, кемирувчи ҳайвонлар онкологик касалликларининг тарқалиши бўйича бошқа тур ҳайвонларга нисбатан устунликка эга. Ветеринария онкологиясининг ривожланиб бориши натижасида ҳайвонлар организмида нафақат ташқи ўсмаларни балки ички органлар, суяк ва қон томирлар, хатто бош мия ўсмаларини ҳам ўз вақтида диагностика қилиш, даволаш ва асоратларини бартараф қилиш имкониятлари ортиб бормоқда. Отларда ҳам онкологик
касалликларнинг қайд этилаётгани уларни диагностика қилиш ва даволаш муолажалари бўйича дунё ветеринария врачлари ҳамда олимлари томонидан клиник ва илмий тадқиқот ишлари олиб борилишига сабаб бўлмоқда [2, 6, 15]. Олимларнинг таъкидлашича, отлар орасида тери ўсмалари кенг тарқалган бўлиб, улар кўпинча ўхшаш кўринишда масалан, меланома, лимфома ёки паранеопластик тери белгилари, яъни қичишиш ва бошқа кўринишларга эга бўлади [4, 12, 17]. Сўнгги 40 йил давомида отларнинг тери ўсмаларини даволаш бўйича кўп ютуқларга эришилган бўлсада, аммо ички органлар ўсмаларини даволаш бўйича клиник ва илмий ишлар олиб бориш бошқа ҳайвон турларига нисбатан ортда қолмоқда [9, 18]. Шунинг учун ҳам отларнинг онкологик касалликларини ўз вақтида диагностика қилиш ва даволаш бугунги кунда ветеринария мутахассислари учун долзарб муаммо бўлиб қолмоқда.
Олинган натижалар таҳлили. Отлар орасида тарқалган тери ўсмалари қуйидаги кўринишларда ҳосил бўлади [1, 10]:
Отлар саркоид ўсмалари – кўп тарқалган онкологик касаллик бўлиб, фибропластик ўсмалар, Шприндел ҳужайрали саркома, фибросаркома ва миксофибросаркома шаклларида намоён бўладиган ўсма тури.
Отлар меланомаси – кўп холларда хавфли ўсмалар гуруҳига кириб, тананинг ташқи томонида, бош, бўйин, чот ва анус атрофи соҳаларида ўсади.
Ясси ҳужайрали карцинома – энг тажовузкор шаклга эга эпителий тўқима ўсмаси бўлиб, отларнинг оғиз бўшлиғида, бурун бўшлиғи ва синусларда, сийдик пуфагида, препуция ва вульвада ўсиши мумкин.
Лимфома – тери ўсмаларининг яна бир кўриниши бўлиб, гранулеза ҳужайралари ўсмалар тоифасига кириб, ичакларда, ичак чарвиларида, қорин бўшлиғида ҳамда бутун тана бўйлаб ўсадиган шакллари фарқланади.
Гранулома – отларнинг репродуктив ўсмалар гуруҳига кириб, улар клиник ва эндокринологик жиҳатдан организмда кучли ўзгаришлар чақиради.
Липома – отларда нисбатан кам тарқалган, аммо ёши катта ва пони зотли отларда мезентерик липомалар айрим ҳолларда учраши адабиётларда келтирилган. Одатда липомалар хавфсиз ўсмалар, аммо ичак чарвилардаги липомалар ўсиши кўпинча отларда санчиқлар пайдо бўлишига олиб келади.
Муаллифларнинг фикрига кўра, ўсмаларнинг турларига қараб отлар орасида тарқалиш кўрсаткичи бўйича саркоид ўсмалар отларда барча ўсмаларнинг 40 % ни, зебраларда 24 % ни ташкил этади. Бу ўсма билан барча ёшдаги отлар, асосан 3-6 ёшлилари кўп касалланади. Олимларнинг фикрича, отлар саркоид ўсмалари шаклланишининг сигирлардаги папилломавирус ДНКси (VPV-1
va BPV-2) билан боғлайдиган назария онкологлар томонидан тан олинган. Ушбу вирус саркоид ўсмаларнинг ўзида ҳам, атрофларида ҳам, соғлом ва касал отларнинг қонида ҳам учрайди [3,5,8]. Саркоид ўсмаларнинг ривожланишида вирус билан касалланишдан ташқари, ирсий мойиллик каби бошқа омиллар ҳам роль ўйнайди. Бунда асосан гисто мувофиқлик комплексининг ҳужайра мем- браналарининг махсус тузилиши – от лейкоцитлари антигени мавжудлиги билан боғлиқ бўлиб, улар учун битта ELA W 13 генининг аллергенлари жавобгардир. Бундан ташқари, теридаги микротравмалар ҳам саркоид ўсмалар ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Мутахассислар кузатишича, ҳар доим яйловларда юрадиган йилқиларда папилломавирус ташувчиси бўлган ҳашоротлар билан боғлиқ
иссиқ мавсумларда касалланиш юқори бўлади [11].
Клиник ва гистологик хусусиятларига кўра, от саркоид ўсмаларининг 6 тури фарқланади [10, 11]:
- Яширин (ясси) саркоид ўсмалар – терининг қобиғи ва жун пиёзчалари шикастланиб, ўртача алопеция билан намоён бўлади.
- Веррукоз (сўгал) саркоид ўсмалар – кўпроқ қобиқли, қуруқ бўлиб, тўлиқ алопеция, терининг қалинлашиши ва гиперкератози натижасида 6 см дан ошмайдиган қалинликдаги сўгал ва ёриқлар шаклида тарқалади.
- Фибробластик саркоид ўсмалар – тери ости қаватида турли диаметрли ярали зич тугунлар ҳосил бўлади, улар тезда катта ўсмаларга айланади, кўпинча ўсма паренхимасида яллиғланишлар пайдо бўлади.
- Тугунли саркоид ўсмалар – ҳар хил ўлчамдаги тугунлар кўринишидаги бутунлай тери остида жойлашган ўсмалар шаклида учраб, бунда терининг сиртини ўзгартирмаслиги мумкин.
- Хавфли саркоид ўсмалар – тери фасцияси ва лимфа томирлари бўйлаб тугунлар ва иккиламчи яралар билан кесишган ўсма тўқималарининг тугунлари шаклида тарқалади.
- Аралаш саркоид ўсмалар – икки ёки ундан ортиқ саркоид ўсма турларнинг бирикмаси шаклида ўсади.
Саркоид ўсмалар ўзининг шакли, жойлашиши ва ўлчам, терида юзага келтирадиган эстетик ўзгаришлар ва тугунларнинг хавфли ва хавфсизлигига қараб, кўпинча отнинг махсулдорлик ва иш қобилияти пасайишига олиб келади.
Меланома – бу меланин пигменти ишлаб чиқарадиган ҳужайралар ўсмаси. Маҳаллий адабиётларда меланома пигмент тўқималарининг хавфли ўсмалари деб аталса, хорижий адабиётларда “меланома” атамаси кенгроқ қўлланилади, шу жумладан бу ўсманинг икки тури хавфли ва хавфсиз ўсмалари тарқалганлиги қайд этилган. Пигментли ўсмаларнинг асосий компоненти нейроэктодермал келиб чиқадиган меланобластлардир [21].
Хавфли меланома кўпинча олти ва ундан катта ёшдаги кулранг отларда учрайди. Одатда секин, бир неча ой ва ҳатто йиллар давомида ўсади; метастаз бермайди. Меланомалар учун энг кенг тарқалган жойлар перианал ва паротид безлар, кўз қовоқлари ва дум атрофи ҳисобланади. Меланоманинг хавфсиз шакли, айниқса меланосаркома операциядан кейин тез ривожланиш ва метастаз бериши билан тавсифланади.
Меланин – бу меланоцитлар эпидермисининг базал қатламида ишлаб чиқариладиган пигмент бўлиб, пигментнинг кўплиги янги меланобластларнинг ишлаб чиқарилишини рағбатлантиради ва уларнинг фаоллигини оширади, натижада меланоцитларнинг гиперпродукция ёки ўсимта ўзгариши зоналари ҳосил бўлади. Охирги маълумотларга кўра, меланоцитлар отлардаги барча тери ўсмаларининг 18,7% гачасини ташкил этади. Статистик маълумотларга кўра, отларда меланоманинг хавфли шакллари 66% учраса, онколог МакГилливрай ўтказган клинико-патологик тадқиқотлар натижалари таъкидлашича, тери меланомаларининг 14 % ида улар хавфли меланомага айланиши мумкин, аммо бу кўрсаткич жуда ўзгарувчан эканлигини таъкидлайди, чунки хавфсиз меланомалар
камдан-кам ҳолларда тасдиқланади. Олимнинг Липиззан отлари устида ўтказилган тадқиқотларига кўра, уларнинг 50 % ида хавфсиз меланомалар аниқланган [21, 22].
Отлардаги меланомалар анъанавий равишда ўсиш шаклига кўра 3 гуруҳга бўлинади: хавфсиз, бир неча йил давомида метастазсиз секин ўсиб боради, ёмон оқибатли бирламчи хавфсиз меланома ва бирламчи хавфли меланома. Кейинчалик олимлар томонидан илмий тадқиқотлар натижасида қиёсий тадқиқот клиник жиҳатдан фарқ қилувчи тўртта шакли таклиф қилинди: меланотситик невус, тери меланомаси, тери меланоматози ва анапластик хавфли меланома [22].
Меланоцитик невус рангидан қатъий назар ёш отларда учрайди. Кўпинча улар якка шаклда, атипик жойларда пайдо бўладиган хавфсиз ўсма саналади ва жарроҳлик даволаш учун мос келади. Тери меланоматози гистологик жиҳатдан тери меланомасидан фарқ қилмайди, лекин ёши 15 ёшдан ошган кулранг отларнинг типик жойларида жойлашган кўп тугунлар шаклида клиник жиҳатдан намоён бўлади. Бундай ўсмалар резекция қилинмайди ва метастаз хавфи юқори. Анапластик хавфли меланома ёш, кулранг отларда учрайди ва энг агрессив шакл бўлиб, ташхисдан кейин бир йил ичида кенг тарқалган метастазларга олиб келади [21, 22].
Лимфома – лимфоид ҳужайраларнинг ёмон сифатли ўсмалари трансформацияси учун умумий атамадир, лекин кўпинча отларда лимфосаркома атамаси ўрнига қўлланилади, бу айниқса лимфоид ҳужайраларнинг қаттиқ (ёки саркоматоз) ўсмаларга ва организмда хавфли ўзгаришига олиб келади. Лимфома отларда энг кўп учрайдиган ички ўсма турларидан биридир, аммо от популяцияларида лимфома тарқалиши нисбатан паст бўлиб, АҚШда от қушхоналарида ўтказилган тадқиқотда 0,002% дан 0,05% гача ва клиникаларнинг аутопсия тадқиқотларида 0,2% дан 3% гача бўлиши қайд этилган. От лимфомаси учун аниқ хавф омиллари мавжуд эмас ва этиологияси номаълум касаллик саналади. Ҳеч қандай зот ёки жинсга мойиллиги йўқ, аммо кўпинча отлар 4 ёшдан 10 ёшгача касалланиши адабиётларда келтирилган [23].
Лимфома даврида отлар организмида кенг доирадаги клиник белгилар пайдо бўлади. Касалликнинг белгилари ва ривожланиши лимфома ўсадиган жойлар билан боғлиқ. Энг кўп учрайдиган клиник белгилар – иштаҳанинг пасайиши, депрессия, вазн йўқотиш, иситма, лимфаденопатия ва қориннинг пастга осилиши, юқори ва пастки нафас йўллари касалликлари белгилари, офтальмологик белгилар, санчиқ ва диареядан иборат.
Олар лимфомаси локализациясига кўра периферик ва ички лимфа тугунлари, талоқ, жигар, буйраклар, ичаклар, юрак, ўпка, бурун-томоқ йўли, кўз ва қўшимча бўшлиқлар, скелет мускуллари, тери, репродуктив органлар, шунингдек марказий ва периферик асаб тизимларида пайдо бўлади. Лимфоманинг 4 та анатомик шакли батафсил тавсифланган: кўп ўчоқли – 50% гача, алиментар – 19%
гача, медиастинал – 6% гача ва экстранодал (экстранодуляр) – 25% гача. Аммо одатда кўпинча лимфомаларнинг ушбу тўртта классик шакли комбинацияси ҳолатида учраши бўйича адабиёт маълумотлари мавжуд [23].
Липома – бу ёғ тўқимасидан ривожланадиган яхши сифатли хавфсиз бириктирувчи тўқима ўсмаси. Ўсма капсула билан ўралган бўлиб, унинг катталашиши билан ўсма ўз оғирлиги остига тортилади, натижада “оёқ” деб аталадиган шакл пайдо бўлади. Бундай липома кекса отларда мезентерия варақлари орасида кўп учрайди ва ичак чарвиларида липома чигаллашган шаклда ўсиши сабабли ичак тутилишининг странгуляцияси, яъни санчиқнинг симптомлар мажмуаси бирдан пайдо бўлиши мутахассислар томонидан ўрганилган. Странгуляция ичакнинг тиқилиб қолиши ва қон таъминотининг бузилишига олиб келади, бу эса шиллиқ қаватнинг прогрессив некрозини чақиради. Бундай вазиятда даволаниш фақат жарроҳлик йўли билан амалга оширилади ва операция қанчалик тез амалга оширилса, ижобий натижа эҳтимоли шунчалик юқори бўлади [24, 25].
Отларда учрайдиган ўсма касалликлари диагностикаси умумқабул қилинган онкологик текшириш усуллари бўйича олиб борилади. Бунда ташқи юзадаги ўсмалар клиник усулларда кўриш, пальпация, перкуссия усулларида аниқланса, ички органлардаги ўсмалар, шунингдек метастазларни аниқлашда турли воситалардан фойдаланилади. Булардан асосан рентгенография, УТТ, КТ ва МРТ диагностикаси қўлланилса, махсус диагностик усуллар стинтиграфия (радиоизотопли сканерлаш), биопсия, усуллари бажарилади [4,16,25].
Лаборатор текширув усулларидан қоннинг морфологик, биокимёвий, иммунологик кўрсаткичлари аниқланса, цитологик, патоморфологик усуллар, иммунобиологик усуллар ёрдамида ўсманинг тури, организмга таъсири, ўсиш даражаси, тўқима тури, хавфсиз ёки хавфлилиги, метастазларнинг бор йўқлиги аниқланади [8,18].
Хулоса. Отлар орасида бугунги кунга қадар мутахассислар томонидан қайд этилган онкологик касалликлардан кенг тарқалган ўсмалар терининг саркоид ўсмалари, меланомалар, лимфома, липома, грануломалар бўлиб, бунда отнинг ёши, туси ва геоэкологик омиллар таъсирида касалликнинг тарқалиш даражаси турлича бўлиши мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
- Bergvall K.E. Sarcoids. Vet Clin North Am Equine Pract. 2013 Dec; 29 (3): 657–71.
- Compston P.C., Turner T. Laser surgery as a treatment for histologically confi rmed sarcoids in the horse.Equine Vet J. 2016; 48 (4): 451.
- Gaynor A.M., Zhu K.W. Localization of Bovine Papillomavirus Nucleic Acid in Equine Sarcoids.Vet Pathol. 2016; 53 (3): 567–73.
- Golding J.P., Kemp-Symonds J.G. Glycolysis inhibition improves photodynamic therapy response rates for equine sarcoids. Vet Comp Oncol. 2017; Jan 27 (1).
- Hainisch E.K., Abel-Reichwald H. Potential of a BPV1 L1 VLP vaccine to prevent BPV1- or BPV2-induced pseudo-sarcoid formation and safety and immunogenicity of EcPV2 L1 VLPs in the horse. J Gen Virol. 2016; Dec 7. (12).
- Haspeslagh M., Taevernier L. Topical distribution of acyclovir in normal equine skin and equine sarcoids: An in vitro study. Res Vet Sci. 2016; 106: 107–-11,.
- Knowles E.J. A database survey of equine tumours in the United Kingdom. Equine Vet J. 2016; 48 (3): 280–4.
- Nasir L., Brandt S. Papillomavirus associated diseases of the horse. Vet Microbiol. 2013; 29; 167 (1–2): 159–67.
- Rothacker C.C., Boyle A.G., Levine D.G. Autologous vaccination for the treatment of equine sarcoids: 18 cases (2009- 2014). Can Vet J. 2015; 56 (7): 709–14,.
- Stadler S., Kainzbauer C. Successful treatment of equine sarcoids by topical aciclovir application. Vet Rec. 2011; 168 (7): 187.
- Scagliarini A., Bettini G. Treatment of equine sarcoids. Vet Rec. 2012; 171 (13): 330.
- Tozon N. Electrochemotherapy as a single or adjuvant treatment to surgery of cutaneous sarcoid tumours in horses: a 31-case retrospective study. Vet Rec. 2016; 179 (24): 627.
- Yuan Z., Gallagher A. Bovine papillomavirus infection in equine sarcoids and in bovine bladder cancers. Veterinary Journal. 2007; 174 (3): 599–604.
- Kauke M, Safi A.F., Grandoch A., Nickenig H.J.N., Zoller J., Kreppel M. Sinonasal tract sarcomas. Head neck. 2018; 40:1279–[PubMed] [Google Scholar]
- Vera S., Deikman R., Klein W.R., van den Belt A.J.M Computed tomography in the diagnosis of malignant tumors of the paranasal sinuses in three horses. Veterinary education of horses. 2010; 21:284–288.
- Hanna A, Stieger-Vanegas SM, Heidel JR, Esser M, Schlipf J, Meham J. Nasal adenocarcinoma in a horse with lung, liver, and bone metastases and a review of metastases in nine horses with sinonasal tumors. Case Reports Vet Med. 2015; 2015 article ID 845870.
- Cissell DD, Wisner ER, Textor JF, Mohr C, Scrivani PV, Theon AP. Computed tomography of sinonasal neoplasia in horses. Veterinarian Radiol Ultrasound. 2011; 53:245–221. [PubMed]
- Gor M.R. Treatment, outcomes, and demographics in sinonasal sarcoma: a systematic review of the literature. BMC Disease of the ear, nose and throat. 2018; 18:4. doi: 10.1186/s12901- 018-0052-5. [PMC Free Article] [PubMed] [CrossRef]
- Bowles K., DeSandre-Robinson D., Kubicek L., Lurie D., Milner R., Boston Yu.V. Outcome of fi nal fractional irradiation followed by exenteration of the nasal cavity in dogs with sinonasal neoplasia: 16 cases. Vet Comp Oncol. 2014; 14:350–360. [PubMed]
- Dixon P.M., Parkin T.D., Collins N. et al. Historical and clinical features of 200 cases of sinusitis in horses. Veterinarian Rec. 2011; 169:439. [PubMed]
- Cavalleri J. M. V. et al. Aetiology, clinical presentation and current treatment options of equine malignant melanoma-a review of the literature //Pferdeheilkunde. – 2014. – Т. 30. – №. 4. – С. 455-60.
- Moore J. S. et al. Melanoma in horses: current perspectives //Equine Veterinary Education. – 2013. – Т. 25. – №. 3. – С. 144- 151.
- Bacci B., Stent A. W., Walmsley E. A. Equine intestinal lymphoma: clinical-pathological features, immunophenotype, and survival //Veterinary pathology. – 2020. – Т. 57. – №. 3. – С. 369- 376.
- Orsini, J. A., Divers, T. (2007) Equine Emergencies: Treatment and Procedures Elsevier Health Sciences
- Mair, T. S., and Edwards, G. B. (2003) Strangulating Obstructions of the Small Intestine Equine Veterinary Education 15(4): 192-199
ҚОРАСОНГА ҚАРШИ МАҲАЛЛИЙ ВАКЦИНА САМАРАДОРЛИГИНИ БОШҚА НОМДОШ ВАКЦИНА БИЛАН ТАҚҚОСЛАШ
Д.И.Салимова, Х.А.Хамдамов, И.Х.Салимов,
Ветеринария илмий-тадқиқот институти
Аннотация
В статье приведены данные опытов по сравнительному
изучению иммуногенной активности концентрированных ГОА
формолвакцины против эмфизематозного карбункула крупного
рогатого скота и овец, изготовленной Армовирской биофабри-
кой с местной одноименной вакциной.
Summary
The article presents data from experiments on the comparative
study of the immunogenic activity of concentrated GOA formol
vaccine against emphysematous carbuncle of cattle and sheep
manufactured by the Armovirbiofactory with a local vaccine of the
same name.Калит сўзлар: Қорасон, денгиз чўчқачаси, қўзғатувчи, Cl. chauvoei Т-04 штамм, ЎД50, Китт-Тароции, шиш, патологоанатомик ўзгаришлар, иммуноген.
Мавзунинг долзарблиги. Анаэроб қўзғатувчилар чақирадиган касалликлар чорва моллари кўпайишига сезиларли зарар етказиб, шу билан бирга уларнинг нобуд бўлишига ҳам сабабчи бўлади. Қорамолларнинг қорасон касаллиги ҳам қорамол ва қўй боқаётган оилалар даромадларига жиддий иқтисодий зарар етказадиган касаллик лар қаторида салмоқли ўрин эгаллайди. Ушбу касаллик дунёнинг чорвачилик ривожланган барча давлатларида кенг тарқалган бўлиб, республикамизда ҳам касаллик вақти-вақти билан учраб туради.
Касалликнинг қўзғатувчиси спора ҳосил қилувчи, ҳаракатчан анаэроб бактерия бўлиб, у ўлган ҳайвон организмида ва ташқи муҳитда спора ҳосил қилади. Қорасон касаллиги қўзғатувчиси табиатда узоқ йиллар давомида сақланиб қолади ва уни йўқ қилиб бўлмайди. Қўзғатувчи споралари озуқа, сув, тупроқ, гўнг орқали тарқалади ва юқади. Ҳайвон организмига тушган қўзғатувчи қонга ўтади ва у орқали организмнинг мускуллар яхши ривожланган, кислород билан яхши таъминланмайдиган жойида кўпаяди. Қўзғатувчи ўзидан кучли токсин ва агрессинлар ажратади, қайси ҳайвонни заҳарлайди ва барча ҳимоя тизимини ишдан чиқаради ва натижада ҳайвон касалликка қарши кураша олмайди. Қорасонга кўпроқ қорамол ва қўйлар мойил бўлишади. Касаллик ўткир кечувчи инфекцион касаллик бўлиб, 1-2 кун, баъзида 5-6 кун давом этади. Касал ҳайвонларни даволаш ишлари аксарият ҳолларда самарасиз якунланади ва ҳайвон нобуд бўлади. Ушбу касалликка қарши курашда олдини олиш асосий тадбир ҳисобланади. Касалликнинг олдини олиш учун касалликка мойил бўлган ҳайвонлар қорасонга қарши эмланади. Республикамизга Россия Федерациясидан вакцина сотиб олиб келинади. Бироқ Россиядан келтирилаётган вакцина кўп ҳолларда Ўзбекистоннинг иссиқ иқлим шароитида қорамолларни қорасон касаллигидан сақлашдаги кутилган самарани таъминлай олмаяпти.
Қорамолларнинг қорасон касаллиги қўзғатувчиларини маҳаллий эпизоотик штаммларини ажратиш, уларни культуральморфологик ва биологик хусусиятларини ўрганиш, улардан қорасон касаллигига қарши вакцина яратиш ветеринария соҳасида изланиш олиб бораётган олимлар олдида турган долзарб муаммолардан биридир.
Изланишлар натижасида юртимиз ҳудудларидан ажратилган маҳаллий эпизоотик штаммдан “Қорамол ва қўйларнинг қорасон касаллигига қарши қуюлтирилган ГОА формол вакцина” яратилди ва унинг меъёрий ҳужжатлари тайёрланиб тасдиқланди.
Вакцина бир неча йиллар давомида Самарқанд, Қашқадарё ва Навоий вилоятлари хўжаликларида қорамол ва қўйлар маҳаллий эпизоотик штаммлардан тайёрланган “Қорамол ва қўйларнинг қорасон касаллигига қарши қуюлтирилган ГОА формол вакцина” билан эмланди ва ушбу эмланган ҳайвонлар орасида қорасон касаллиги учрамаганлиги қайд қилинди.
Ушбу қорасонга қарши маҳаллий вакцина ва Россия Федерациясининг Армовир биофабрикаси томонидан ишлаб чиқарилган номдош вакциналар иммуногенлигини таққослаб ўрганиш мақсад ва вазифа қилиб белгиланди.
Тадқиқотлар материали ва услублари. Вакциналарнинг иммуногенлигини аниқлаш амалдаги меъёрий хужжатлар талаблари бўйича амалга оширилди. Ушбу тадқиқотлар учун денгиз чўчқачалари, Китт-Тароцци озуқа муҳити, қорасоннинг маҳаллий эпизоотик Х-04 штамми, Cl. chauvoei Т-04 штаммдан тайёрланган вакцина, Россия Федерациясининг Армовир биофабрикаси томонидан ишлаб чиқарилган номдош вакцина, бир марталик шприцлардан фойдаланилди. Тажрибада ҳар бир вакцина учун10 тадан иккита тажриба гуруҳларига 20 та ва назорат гуруҳига 10 та оғирлиги 350-450 г бўлган денгиз чўчқачалари олинди. Биринчи тажриба гуруҳи
чўчқачаларининг қорин тери остига 0,4 мл миқдорда “қорасонга қарши маҳаллий вакцина” билан ва иккинчи тажриба гуруҳи денгиз чўчқачаларига эса “Россия Федерациясининг Армовир биофабрикаси томонидан ишлаб чиқарилган номдош вакцина” билан қорин тери остига 0,4 мл миқдорда юборилиб эмланди. Эмланган денгиз чўчқачалари алоҳида қафасларда бир хил шароитларда сақланди ва улар доимий кузатувга олинди. Эмлангандан 16 кундан кейин ҳар иккала тажриба гуруҳларидаги ва назорат гуруҳидаги денгиз чўчқачалари қорасон касаллиги қўзғатувчисининг Х-04 штаммининг вазелин ёғи остида, Китт-Тароцци озуқа муҳитида ўстирилган бир кунлик култураси билан олдиндан аниқлаб олинган ЎД50нинг 20 баравари миқдорида уларнинг орқа чап оёқлари мушаклари орасига юборилиб зарарлантирилди. Зарарлантирилган иккала тажриба гуруҳдаги ҳамда назорат гуруҳидаги денгиз чўчқачалари 5 кун давомида доимий кузатувда бўлди. Зарарлантирилгандан кейин тажриба гуруҳларидаги ва назорат гуруҳидаги денгиз чўчқачалар ўлими ва тирик қолишига қараб вакциналарнинг иммуногенлигига баҳо берилди.
Тадқиқот натижалари. Тажрибанинг биринчи кунида, маҳаллий эпизоотик Т-04 штаммдан тайёрланган “Қорамол ва қўйларнинг қорасон касаллигига қарши қуюлтирилган ГОА формол вакцина” билан эмланган 1-тажриба гуруҳи денгиз чўчқачаларида тана
ҳароратининг бир оз кўтарилиши, нафас олишнинг тезлашуви ва маюслик аломатлари кузатилди, бироқ иштаҳасида, ҳаракатларида ўзгаришлар кузатилмади. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда, билинар-билинмас шиш борлигини сезиш мумкин.
Россия Федерациясининг Армовир биофабрикаси томонидан ишлаб чиқарилган номдош вакцина билан эмланган 2- тажриба гуруҳи денгиз чўчқачаларида ҳам тана ҳароратининг бироз кўтарилиши, нафас олишнинг тезлашуви ва маъюслик аломатлари кузатилди, иштаҳа ва ҳаракатларида сусткашлик аниқланди. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда, билинар-билинмас шиш борлиги кузатилди.
Эмланмаган 3-назорат гуруҳи денгиз чўчқачаларда эса, тана ҳароратининг кўтарилиши, нафас олиш, ва юрак уриши тезлашиши, иштаҳанинг йўқолгани кузатилди. Денгиз чўчқачалар маъюс, камҳаракат, мажбурий ҳаракат лантирилганда қўзғатувчи юборилган
оёғини босмаслиги намоён бўлди. Пайпаслаб кўрилганда қўзғатувчи юборилган жойда сезиларли шиш борлиги аниқланди. Шу куннинг иккинчи ярмида, зарарлантирилгандан 28 соат кейин назорат гуруҳидан 1 та денгиз чўчқачаси нобуд бўлди. Ушбу денгиз чўчқачанинг орқа чап оёғи шишган, териси қизғиш-кўкимтир рангда, тери остида ҳаво пуфакчалари мавжудлиги, оғзидан суюқлик оққанлиги текширишлар натижасида аниқланди.
Кузатувнинг иккинчи кунида 1-тажриба гуруҳи денгиз чўчқачаларининг клиник кўрсаткичларида салбий ўзгаришлар, иштаҳа ва ҳаракатларида нуқсонлар кузатилмади. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда шиш борлиги сезилмади.
2-тажриба гуруҳидаги денгиз чўчқачаларида тана ҳарорати бироз кўтарилиши, нафас олиш ва юрак ури шининг тезлашуви, маюслик, иштаҳа пасайгани ва камҳаракатлик кузатилди. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда, сезиларли шиш борлиги аниқланди.
3-назорат гуруҳи денгиз чўчқачаларида тана ҳарорати кўтарилган, иштаҳа йўқолган, нафас олиш ва юрак уриши тезлашган. Денгиз чўчқачаларда терлаш аломатлари кузатилди. Улар ташқи таъсирларга эътиборсиз, ҳаракат йўқ. Куннинг биринчи ярмида, яъни зарарлантирилгандан 36-40 соатлар орасида учта денгиз чўчқачаси нобуд бўлди.
Тажрибанинг учинчи кунида 1-тажриба гуруҳи денгиз чўчқа чаларининг клиник кўрсаткичларида салбий ўзга ришлар, иштаҳа ва ҳаракат ларида нуқсонлар кузатилмади. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда, шиш борлиги сезилмади.
2-тажриба гуруҳидаги денгиз чўчқачаларидан олтитасининг аҳволи оғирроқлиги аниқланди. Уларда тана ҳароратининг кўтарилиши, нафас олиш ва юрак уришининг тезлашуви, маюслик кузатилди. Денгиз чўчқачаларда иштаҳа суст ва ҳаракатсиз бир жойда туриши кузатилди. Ташқи таъсирларга суст жавоб қайтаради, мажбурий ҳаракатлантирилганда қўзғатувчи юборилган оёғини босмаслиги аниқланди. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда, сезиларли иссиқ шиш борлиги аниқланди.
3-назорат гуруҳи денгиз чўчқачаларида тажрибанинг учинчи куни 4 та денгиз чўчқачалари нобуд бўлди. Ушбу денгиз чўчқачасида маъюслик, ташқи таъсирларга деярли эътиборсизлик, иштаҳанинг йўқлиги, ҳаракатсизлик кузатилди. Қўзғатувчи юборилган жойида шиш бўлиб, босиб кўрилганда ҳаво пуфакчалари борлиги сезилади.
Тажрибанинг тўртинчи кунида 1-тажриба гуруҳи денгиз чўчқачаларининг клиник кўрсаткичларида салбий ўзгаришлар кузатилмади. Уларнинг иштаҳа ва ҳаракатларида нуқсонлар кузатилмади. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда шиш сезилмади.
2-тажриба гуруҳидаги денгиз чўчқачаларидан иккитасининг аҳволи оғирлиги аниқланди. Уларда тана ҳароратининг кўтарилиши, нафас олиш ва юрак уришининг тезлашуви, маъюслик кузатилди. Чўчқачаларда иштаҳа йўқолган ва ҳаракатсиз бир жойда туриши кузатилди. Ташқи таъсирларга жавоб қайтармайди, мажбурий ҳаракатлантирилганда қўзғатувчи юборилган оёғини босмаслиги аниқланди. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда сезиларли шиш борлиги аниқланди. Шу куни ушбу гуруҳдан иккита денгиз чўчқачаси нобуд бўлди.
3-назорат гуруҳи денгиз чўчқачаларида тажрибанинг тўртинчи куни 2 та денгиз чўчқачалари нобуд бўлди. Денгиз чўчқачасида маюслик, ташқи таъсирларга эътиборсизлик, иштаҳанинг йўқлиги, ҳаракатсизлик намоён бўлди. Қўзғатувчи юборилган жойида шиш бўлиб, жуни тушган ва суюқлик сизиб чиқиши аниқланди.
Тажрибанинг бешинчи кунида 1-тажриба гуруҳи денгиз чўчқачаларининг клиник кўрсаткичларида салбий ўзгаришлар кузатилмади. Уларнинг иштаҳа ва ҳаракатларида нуқсонлар йўқ. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда шиш сезилмади.
2-тажриба гуруҳидаги денгиз чўчқачаларидан тўрттасининг аҳволи оғирлиги аниқланди. Уларда тана ҳарорати кўтарилиши, нафас олиш ва юрак уришининг тезлашуви, маюслик кузатилди. Денгиз чўчқачаларда иштаҳа йўқолган ва ҳаракатсиз бир жойда туриши ку-
затилди. Ташқи таъсирларга жавоб қайтармайди, мажбурий ҳаракатлантирилганда қўзғатувчи юборилган оёғини босмаслиги аниқланди. Қўзғатувчи юборилган жой пайпаслаб кўрилганда сезиларли шиш борлигини аниқланди. Шу куни ушбу гуруҳдан яна иккита денгиз чўчқачаси нобуд бўлди.
3-назорат гуруҳи денгиз чўчқачаларида тажрибанинг бешинчи куни ушбу гуруҳдаги охирги денгиз чўчқачаси ҳам нобуд бўлди.
Нобуд бўлган денгиз чўчқачалар текширилганда, уларнинг орқа чап оёғлари шишган, териси қизғиш кўкимтир рангда, босиб кўрилганда тери остида ҳаво пуфакчалари мавжудлиги, оғзидан қонли пўпиксимон суюқлик оққанлиги кузатилди. Улар патологоанатомик ёриб кўрилганда, орқа чап оёқ тери остида ҳаво пуфакчалари тўпланганлиги ва тўқ қизил суюқлик борлиги кузатилди. Мушаклар тўқ қизил-қорамтир рангда бўлиб, осонгина узилиб кетиши аниқланди. Қорин бўшлиғида қизғиш суюқлик мавжудлиги, жигарда ўзгаришлар борлиги, юрак мушаклари бўшашганлиги кўзга ташланади.
Нобуд бўлган денгиз чўчқачалардан қўзғатувчини қайта ажратиш мақсадида патологик материал (юрак, жигар, мушак бўлакчалари) олиниб, улардан Китт-Тароцци озуқа муҳитларига намуналар экилди ва ўстириш учун термостатга қўйилди. Намуналарда озуқа муҳитларининг ранги хиралашгани ва муҳит тепасида ҳаво пуфакчалари мавжудлиги намоён бўлди. Ушбу муҳитлардан буюм ойначаларида суртмалар тайёрланиб, Грам усулида бўялди ва микроскопия қилинди. Мик роскопнинг кўриш майдончасида шакли тўғри ва озроқ қайрилган, учлари ярим айлана шаклида бўлган, якка ва жуфт-жуфт жойлашган Грам мусбат бацилалар, яъни қорасон касаллиги қўзғатувчиси борлиги аниқланди.
Хулоса. Маҳаллий эпизоотик Т-04 штаммдан тайёрланган “Қорамол ва қўйларнинг қорасон касаллигига қарши қуюлтирилган ГОА формолвакцина” ҳамда Россиянинг Армовир биофабрикаси томонидан ишлаб чиқарилган номдош вакцинасининг иммуногенлигини таққослаб ўрганиш синовлари натижасиданмаҳаллий эпизоотик Т-04 штаммдан ишлаб чиқарилган вакцина Россиянинг Армовир биофабрикаси томонидан ишлаб чиқарилган номдош вакцинасидан иммуногенлиги юқори эканлиги аниқланди ва амалдаги меъёрий ҳужжатлар талабларига тўлиқ мос келишини кўрсатди ва ушбу вакцина етарли даражада иммуноген деган хулоса қилинди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
- Салимов И.Х., Салимова Д.И. Культурально-морфологические и биологические свойства возбудителя эмфизематозного карбункула Cl.chauvoei. Ҳайвон ва паррандаларнинг ўта хавфли касалликларини тарқалиши ва олдини олишнинг мониторинги. Учинчи ҳалқаро илмий конференция маърузалари матни тўплами. Самарқанд, 2006. 293-295 бет.
- Салимов И.Х., Салимова Д.И. Маҳаллий штаммлардан тайёрланган қорасон касаллигига қарши вакцинани иммуногенлигини синаш. Ветеринария соҳаси учун дори-дармонлар яратиш, синтез қилиш ва ишлаб чиқариш муаммолари. Тўртинчи Респ. илмий конференция маърўзалари матнининг тўплами. Самарқнд, 2008. 223-228 бет.
- Салимов И.Х., Салимова Д.И. Бузоқларда экспериментал қорасон касаллиги. «Зооветеринария» журнали, Тошкент.№ 3. 15-16 бет.
- Салимов И.Х., Салимова Д.И. Қорасон касаллигини махсус олдини олиш. «Зооветеринария» журнали, Тошкент. 2009. № 8. 9-10 бет.
- Салимов И.Х., Салимова Д.И. Қорамолларнинг қорасон касаллигига қарши кураш. «Зооветеринария» журнали, Тошкен.т 2010. № 4. 8-10 бет.
- Салимов И.Х. Маҳаллий штаммлардан тайёрланган қорамолларнинг қорасон касаллигига қарши ГОА формол вакцина. «Зооветеринария» журнали, Тошкент 2011. № 11/12. 17- 19 бет.
